Του Πρωτοπρ. Γεωργίου Εμμ. Μαρνέλλου, Δρα Θεολογίας
Όσο γενικευτικός και αν φαίνεται ο όρος «ορθόδοξος πολιτισμός», δεν παύει να είναι η ζωή μας και ο πολιτισμός μας, που με κέντρο τη διδασκαλία του Χριστού, όπως αυτή παραδόθηκε από την Καινή Διαθήκη, την αποστολική και πατερική διδασκαλία και φυλάσσεται μέσα στην Εκκλησία, και ύστερα από τα δύσκολα χρόνια των τριών πρώτων χριστιανικών αιώνων και αφού μπολιάστηκε από την ελληνική σκέψη και αφομοίωσε τις μορφές και τους κανόνες της αρχαίας τέχνης, τα οποία προσάρμοσε στις ανάγκες της χριστιανικής διδασκαλίας, δημιούργησε το πολυσύνθετο φαινόμενο, που ονομάζομε ορθόδοξο πολιτισμό. Είναι πολυσύνθετο το φαινόμενο, γιατί με κέντρο τη θεόπνευστη Αγία Γραφή, τη δομή και τη ζωή της Εκκλησίας, συνάρμοσε σε ένα συμπαγές σύνολο της αποστολικής και πατερικής παραδόσεως, τη θεία λειτουργία, την Υμνογραφία (λόγο και μουσική) την Εκκλησία-κοινωνία, ως «σώμα Χριστού», ως σύνολο προσώπων που πιστεύουν στο πρόσωπο του Ιησού Χριστού και ζουν την εν Χριστώ ζωή, η οποία καταξιώνει τον άνθρωπο και δίδει αξία και νόημα στην ανθρώπινη ύπαρξη. Μέσα σε αυτό το σύνολο συναρμόζει και την Εκκλησία σαν χώρο, σαν υλική υπόσταση, εικόνα του μακρόκοσμου και σαν καλλιτεχνική δημιουργία όπως η αρχιτεκτονική, η γλυπτική και κυρίως η ζωγραφική στους τοίχους της, ή έστω περιοριζόμενη στο εικονοστάσι αποτελεί την αισθητή και απτή εικόνα όπου αντανακλάται ο κόσμος του Θεού, ο οποίος από το πιο ψηλό της σημείο τον τρούλλο, ή το πιο εμφανές την αψίδα του ιερού, ο Θεός ο αιώνιος, ο Παντοκράτωρ που επιβλέπει στις αβύσσους και κυβερνά τα σύμπαντα ή από όπου ο σαρκωθείς Λόγος, καθισμένος στην Πλατυτέρα, κατευθύνει και προστατεύει με την ευλογία του όλους μας και μας αγιάζει. Ή ακόμα προσφέρεται σαν μελιζόμενος αμνός πασχάλιος κατά τη θεία ευχαριστία σε κάθε λειτουργία για να γίνομε και εμείς ένα με τους Αγγέλους και τους Αγίους μας και να φθάσομε στο «καθ΄ομοίωσιν». Όλα αυτά συγκεντρώνει και διδάσκει μέσα από την εικόνα η Εκκλησία σαν χώρος και υλική υπόσταση. Ο άνθρωπος μπορεί να πλάστηκε κατ΄εικόνα του Δημιουργού του, για να ξεπεράσει όμως το ανθρώπινο, τον «παλαιόν άνθρωπον», την κατάσταση του αδερφοφάγου, που κάθε μέρα και ιδιαίτερα αυτή την ώρα βλέπομε να συντελείται έχει ανάγκη να κατανοήσει το νόημα του ορθόδοξου πολιτισμού, όπως τον σκιαγραφήσαμε. γιατί με όλα τα παραπάνω, Αγία Γραφή, Θεολογία, Πατερικός Λόγος, Υμνογραφία, Εκκλησία (ως λειτουργικός χώρος και ως αρχιτεκτονικό οικοδόμημα), εικόνα-θεολογία του κάλλους, μας δείχνει πως θα αποκτήσομε την ευγένεια και τη μόρφωση της ψυχής, τον “πολιτισμό της ψυχής”, πως θα ξεπεράσομε τις αντιξοότητες, τις δυσκολίες και τα τεράστια προβλήματα τα οποία η ανθρώπινη βαρβαρότητα και τα ένστικτα οδηγούν σ΄αυτά που βλέπομε να γίνονται αυτές τις ώρες μέσα μας και γύρω μας. Ότι αυτά δεν είναι καινούργια και ποιά είναι η λύση στα μεγάλα προβλήματα μας διδάσκει η Αγία Γραφή και οι εικόνες της ζωής του Χριστού, ιστορημένες στους τοίχους των βυζαντινών ναών, οι οποίες αποκτούν χρώμα και φωνή και δείχνουν τη μακριά και επίπονη πορεία που από τη γέννηση του θείου βρέφους ως την Μεταμόρφωση, τη σταύρωση, την Ανάσταση και την εις ουρανούς ανάβαση είναι η πορεία την οποία οφείλει να ακολουθήσει ο άνθρωπος για να λέγεται πραγματικά άνθρωπος.
Την ώρα αυτή που ηχούν στα αυτιά μας ξένα και παράδοξα προς την ζωή του Αγίου Πνεύματος, τη φύση, τη δομή και τον προορισμό της ανθρώπινης ύπαρξης «η κτίσις και πάλιν συστενάζει και συνωδίνει», η αμαρτία (λαθεμένη επιλογή, παράβαση, παρακοή, ανυπακοή στο θέλημα του Θεού, συνειδητός λόγος αντιλογίας, «το αντιγεννηθήτω του σύγχρονου ανθρώπου στο γνωστοποιημένο θέλημα του Θεού και Πατρός) αποτελεί το πρόβλημα της ανθρώπινης προσωπικότητας και το χαρακτηριστικό γνώρισμα της πορείας του «εκκοσμικευμένου» ανθρώπου. Την ώρα αυτή που ο Χριστός ξανασταυρώνεται, γίνεται επίκαιρος, όσο ποτέ άλλοτε, ο λόγος του Ν. Καζαντζάκη: «Κοιτάζω γύρω μου, κοιτάζω μέσα μου, η αρετή τρελλάθηκε, η γεωμετρία τρελλάθηκε, η ύλη τρελλάθηκε. Πρέπει να ρθει πάλι ο Νους ο νομοθέτης, να βάλει καινούρια τάξη, καινούριους νόμους. Πιο πλούσια αρμονία να γίνει ο κόσμος» («Αναφορά στο Γραίκο»). Πραγματικά, αυτό που λείπει σήμερα, κοιτάζοντας γύρω μας και μέσα μας, είναι το «κάλλος», το μέτρο, η ισορροπία, η αρμονία στον άνθρωπο και την κοινωνία. ΤΟ ΜΕΤΡΟ, Η ΑΡΜΟΝΊΑ, Η ΙΣΟΡΡΟΠΊΑ, ήταν από τα αρχαία χρόνια η σκοποθεσία της Παιδαγωγικής και της Παιδείας, του νέου ανθρώπου. «Το καλόν ουκ άμετρον», διδάσκει Πλάτων. Σκοπός των πολιτών και της πολιτείας στην αρχαία Ελλάδα ήταν «ο «καλός καγαθός» άνδρας, ως έκφραση του κάλλους αποτελούσε το κύριο μέσο το βασικό αγαθό της παιδείας.
Για να γίνει όμως πιο πλούσια αρμονία ο κόσμος χρειάζονται δύο πράγματα : ακλόνητη πίστη στον Θεόν, και «ομοιοστατική» ισορροπία στον άνθρωπο. Και για να γίνει αυτό χρειάζεται να δούμε κατάματα την «παράκρημνη» πορεία της ανθρωπότητας και συνεπώς, να ξαναδούμε το ζήτημα της παιδείας, τα θέματα λόγου και τέχνης.
Διότι, ας μην ξεχνάμε ότι το πρόβλημα της παιδείας συνδέεται στενά με το ύψιστο νόημα της ζωής. Παιδεία χωρισμένη από την αρετή και την αγιότητα γίνεται τραγική. Διότι εάν η παιδεία δεν αποκαλύπτει στον άνθρωπο το ύψιστο νόημα της ζωής, σε τι άραγε χρησιμεύει; Ο άνθρωπος χωρίς πίστη στον αληθινόν Θεόν ή με χλιαρή χριστιανική πίστη γίνεται επικίνδυνος και για τον ίδιο τον εαυτό του και για τους άλλους. Γίνεται θηρίο και από τα θηρία χειρότερος. Καταντάει πια «άνθρωπος εναντίον του ανθρωπισμού» όπως έγραφε ο GABRIEL MARCEL. Ο Χριστός δεν έφερε στον κόσμο απλώς ένα πρόγραμμα ζωής, έφερε μια νέα ζωή. Θέλησε να αλλάξει όχι τα συστήματα, αλλά τους ίδιους τους ανθρώπους, να μεταμορφώσει τις καρδιές και έτσι με νέους και αναγεννημένους ανθρώπους να οικοδομήσει μια νέα κοινωνία. ΄Ήξερε πολύ καλά, ότι οποιαδήποτε αλλαγή, μεταρρύθμιση ή επανάσταση, που δεν αλλάζει, δεν μεταμορφώνει τον άνθρωπο, δεν ανακαινίζει την καρδιά του, είναι ματαιοπονία και αυταπάτη. Χωρίς την επανάσταση μέσα στην καρδιά τα αποτελέσματα είναι επιφανειακά, προσωρινά και ασήμαντα. Ξέρομε συνεπώς πολύ καλά εμείς οι ορθόδοξοι τι σημαίνει χριστιανική ζωή, και κατά συνέπεια ορθόδοξος πολιτισμός : «Μια ζωή πρωτοποριακή, απαιτητική που παρουσιάζεται άλλοτε με φωτιά που πυρπολεί τα φρύγανα της υποκρισίας και του φαρισαϊσμού, άλλοτε με κρασί νέο και δυνατό για νέους και αναγεννημένους ανθρώπους, άλλοτε με ζύμη που ζυμώνει μυστικά αλλά δυναμικά όλο το κοινωνικό φύραμα, άλλοτε με αλάτι που συγκρατεί από τη σήψη και την αποσύνθεση την κοινωνία και τη ανθρωπότητα ολάκερη και άλλοτε με φως που ακτινοβολεί σε ένα κόσμο σκοτεινό». Ο Ν. Μπερντιάγεφ κάνει έκκληση στον χριστιανισμό και ζητεί να αναλάβομε όλοι μας τις ευθύνες μας. «Σήμερα ο χριστιανισμός έχει χρέος να υπερασπιστεί ξανά το ανθρώπινο πρόσωπο, την ακεραιότητα της μορφής του που ακόμα μια φορά απειλείται από τη δαιμονολατρεία: από τη συνεργασία των παλιών κοσμικών δυνάμεων και των νέων δυνάμεων της τεχνικής» ( Γεωργίου Μαρνέλλου, Ο νέος άνθρωπος στην κοσμική Παιδαγωγική, Χανιά 1991).
Στο χώρο του λόγου και της τέχνης, στο χώρο του ορθόδοξου πολιτισμού, που στηρίζεται στην αγκωνόπετρα, στο βράχο της πίστεως δηλ. τον Αναστάντα Κύριον, βρίσκεται το ουσιαστικό, το αληθινό, η αυθεντική και πάντα επίκαιρη αλήθεια και ζωή. Τα στοιχεία αυτά είναι εκείνα που διαφυλάσσονται αιώνες τώρα στην πολιτιστική παράδοση της Ορθοδοξίας, ανά τον κόσμο, και γενικότερα στην ορθόδοξη βυζαντινή και νεοελληνική παράδοση, την εκκλησιαστική μας παράδοση και ζωή, η οποία καλεί την ιστορία σε αυτοσυνειδησία. Εδώ υπάρχει η αποκατάσταση κάθε πλάνης ουτοπιστικής ιδεολογίας, όλων των παραπλανητικών ελπίδων που επαγγέλλονται τα ανθρωποκεντρικά και αθεϊστικά συστήματα για τη δημιουργία ενός «νέου ανθρώπου». Εκείνα που όχι μόνο δεν μπόρεσαν να καλυτερέψουν την ανθρώπινη ύπαρξη με την κοινωνία της αφθονίας, αλλά οδηγήθηκαν στο μηδέν, εκπίπτοντας υπαρκτικά σε κατάσταση φυσικής ατομικότητας.
Στην Ορθόδοξη Εκκλησία, βρίσκεται το ουσιαστικό, το αληθινό και η μεγάλη ευθύνη. Και τούτο, διότι η Εκκλησία μας δεν είναι στατική και κλειστή, αλλά Εκκλησία εξόδου και παράδοση ζωντανή, που πορεύεται δυναμικά προς την ανακαίνιση του « νοός και της καρδίας», τη «θέωση» του ανθρώπου και την ανακαίνιση του κόσμου.
Άγιος Νικόλαος 7 Φεβρουαρίου 2024
Πρωτ/ρος Γεώργιος Μαρνέλλος, τέως Διευθυντής-Αναπλ. Καθηγητής της Π.Α.Ε.Α.Η. Κρήτης